زبانشناسی شناختی: پلی میان زبان و ذهن
زبانشناسی شناختی، به عنوان یک رویکرد میانرشتهای نوین در علم زبان، در دهههای پایانی قرن بیستم ظهور کرد و به سرعت به یکی از جریانهای اصلی در این حوزه تبدیل شد. این مکتب فکری، با رد دیدگاههای فرمالیستی و ساختارگرایانه سنتی که زبان را به عنوان یک نظام مستقل و خودبسنده در نظر میگرفتند، بر نقش بنیادین ذهن و فرایندهای شناختی در ساختاربندی و درک زبان تأکید دارد. زبانشناسی شناختی، با بهرهگیری از یافتههای علوم شناختی نظیر روانشناسی، عصبشناسی و هوش مصنوعی، به بررسی چگونگی بازتاب ساختارهای مفهومی، الگوهای ذهنی و فرایندهای شناختی در نظام زبانی میپردازد.
مفاهیم کلیدی در زبانشناسی شناختی:
مفهومسازی (Conceptualization):
هسته اصلی زبانشناسی شناختی، مفهومسازی است. این رویکرد معتقد است که زبان نه مجموعهای از نمادهای انتزاعی، بلکه تجلی ساختارهای مفهومی است که در ذهن انسان شکل میگیرند. چگونگی درک ما از جهان، تجربههای بدنی و تعاملات شناختی، بنیانهای مفهومسازی زبانی را تشکیل میدهند.
استعاره و مجاز (Metaphor and Metonymy):
زبانشناسی شناختی نقش محوری را برای استعاره و مجاز در تفکر و زبان قائل است. استعاره نه صرفاً یک آرایه ادبی، بلکه یک سازوکار شناختی بنیادین است که از طریق آن، مفاهیم انتزاعی بر اساس مفاهیم ملموستر و تجربههای بدنی فهمیده میشوند. مجاز نیز به عنوان یک فرایند شناختی، امکان ارجاع به یک مفهوم از طریق یک مفهوم مرتبط را فراهم میآورد. برای مثال، در عبارت “دولت در حال مذاکره است”، مفهوم انتزاعی “دولت” از طریق مفهوم ملموس “انسان” (که قادر به مذاکره است) فهمیده میشود.
دیدگاه (Perspective/Viewpoint):
زبانشناسی شناختی نشان میدهد که چگونه زبان به ما امکان میدهد تا یک موقعیت یا رویداد را از زوایای مختلف ادراکی و شناختی چارچوببندی کنیم. انتخاب واژگان، ساختار نحوی و عناصر دستوری میتوانند بر نحوه برجستهسازی جنبههای خاصی از یک رویداد و در نتیجه، بر درک مخاطب تأثیر بگذارند.
فضاهای ذهنی (Mental Spaces):
این نظریه به بررسی چگونگی ساختاربندی و سازماندهی اطلاعات در ذهن در حین پردازش زبانی میپردازد. فضاهای ذهنی، ساختارهای شناختی موقتی هستند که در طول گفتمان ایجاد میشوند و امکان ارجاع به موقعیتها، باورها و فرضیههای مختلف را فراهم میآورند.
دستور زبان شناختی (Cognitive Grammar):
یکی از چارچوبهای نظری مهم در زبانشناسی شناختی، دستور زبان شناختی رونالد لانگاکر است. این نظریه، دستور زبان را نه به عنوان مجموعهای از قواعد مستقل، بلکه به عنوان مجموعهای از نمادهای شناختی در نظر میگیرد که ارتباط بین صورت آوایی و معنا را برقرار میکنند.
تأثیر و کاربردهای زبانشناسی شناختی:
رویکرد شناختی تأثیر قابل توجهی بر حوزههای مختلف زبانشناسی داشته است، از جمله:
معنیشناسی (Semantics): بررسی چگونگی ساختاربندی و درک معنا.
نحو (Syntax): تحلیل ارتباط بین ساختارهای نحوی و مفاهیم.
واژهشناسی (Lexicology): مطالعه ساختار معنایی واژگان و روابط آنها.
تحلیل گفتمان (Discourse Analysis): بررسی نقش عوامل شناختی در سازماندهی و تفسیر گفتمان.
آموزش زبان (Language Pedagogy): ارائه رویکردهای نوین در یادگیری و آموزش زبان.
مطالعات ادبی (Literary Studies): تحلیل نقش استعاره و سایر سازوکارهای شناختی در خلق معنای ادبی.
زبانشناسی شناختی با تأکید بر تعامل پویا میان زبان و ذهن، دریچهای نو به سوی درک ماهیت پیچیده زبان گشوده است. این رویکرد با ادغام یافتههای علوم شناختی، نه تنها درک ما از ساختار و کارکرد زبان را عمیقتر کرده است، بلکه زمینههای جدیدی را برای پژوهشهای بینرشتهای فراهم آورده است. مطالعه زبانشناسی شناختی، گامی اساسی در جهت فهم چگونگی تفکر، ادراک و تعامل ما با جهان از طریق زبان است.
بازبینی و ویرایش: سحر خانبیلوردی